Perfekcjonizm bywa niezwykle cenioną cechą: odznaczające się nią osoby często budzą powszechny podziw swoją dokładnością, sumiennością i uporządkowaniem. Niestety, nadmierna kontrola może wynikać z zaburzeń, które w znacznym stopniu utrudniają codzienne funkcjonowanie.
Prawdopodobnie każdy z nas spotkał w swoim życiu osobę, która wydawała się poważniejsza i bardziej uporządkowana od innych. Tacy ludzie stanowią zupełne przeciwieństwo roztrzepanych „luzaków” i lekkoduchów – lubią mieć wszystko pod kontrolą, zawsze są skupieni i mają wysokie wymagania zarówno w stosunku do siebie, jak i do innych. Zwykle bardzo poważnie traktują wszelkie normy społeczne i starają się żyć tak, by się do nich dostosować. Kiedy mają do wykonania jakieś zadanie, oddają się mu w całości, starając się wywiązać z niego w jak najlepszy i najbardziej dokładny sposób. Z tego powodu są idealnymi uczniami, studentami i pracownikami, a znacznie gorzej przychodzi im uczestnictwo w spontanicznych rozrywkach oraz beztroskich zabawach. Ich skłonność do kontroli, sumienność i powaga są widoczne na każdym kroku i przejawiają się nawet w tak drobnych szczegółach jak mimika, gesty, wypowiedzi i codzienne, pozornie mało znaczące zachowania.
Powyższy opis doskonale oddaje funkcjonowanie człowieka o osobowości anankastycznej, zwanej również osobowością kompulsywno-obsesyjną. Nie oznacza to, że ten zestaw cech jest tożsamy z nerwicą natręctw, czyli zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi – osobowość anankastyczna również została ujęta w międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych i ma swój własny, odrębny kod.
Osobowość anankastyczna wiąże się z wieloma właściwościami i zdolnościami, które są szczególnie cenione przez społeczeństwo. Z tego powodu osoby, które się nią cechują, często są podziwiane i stawiane za wzór, osiągają sukcesy na kolejnych szczeblach edukacji oraz w pracy zawodowej. Jako że są wyjątkowo przywiązane do regulacji i zasad, a polecenia służbowe wykonują z ponadprzeciętną skrupulatnością i dokładnością, są bardzo cenione przez pracodawców. Uchodzą za ambitnych, nastawionych na sukces perfekcjonistów i zwykle bardzo szybko awansują w strukturach przedsiębiorstwa. Niestety, ta pozorna zaleta ma również ciemniejszą stronę: osoby te są szczególnie narażone na pracoholizm i poświęcanie nadmiernych ilości czasu oraz energii na rozwijanie kariery zawodowej, kosztem rodziny i życia osobistego. Warto podkreślić, że ich przywiązanie do pracy nie wynika z realnych potrzeb (np. problemów finansowych), a stanowi objaw zaburzeń dotyczących sfery psychicznej. Osobowość anankastyczna sprawia, że posiadające ją osoby definiują swoją wartość przez pryzmat sukcesów zawodowych. Wynika to również z ich niskiej samooceny oraz tendencji do budowania jej w oparciu o opinie innych.
Po czym poznać człowieka o osobowości kompulsywno-obsesyjnej? Jest to osoba bardzo drobiazgowa, przywiązująca ogromną wartość do szczegółów. Ponadto cechuje się sztywnością poznawczą, ponadprzeciętnym przywiązaniem do reguł, zasad i porządku. Nawet najdrobniejsze zadania lubi wykonywać, sztywno trzymając się sporządzonej uprzednio listy kolejnych kroków do zrealizowania. Z pewnością trudno o niej powiedzieć, że jest tolerancyjna i elastyczna: jej sztywność przejawia się również w kontekście zasad etycznych i moralności. Nie potrafi przyznać się do błędu, a co za tym idzie, bardzo niechętnie zmienia zdanie. Perfekcjonizm i przesadna sumienność sprawiają, że choć zwykle może się pochwalić dużym sukcesem zawodowym, nigdy nie jest z siebie dostatecznie zadowolona. Zdarza się też, że ów perfekcjonizm okazuje się być wręcz paraliżujący, a osoba o osobowości anankastycznej boi się podjąć ważną decyzję lub doprowadzić zadanie do końca w obawie przed tym, że zrobi to niedostatecznie dobrze. Wbrew wizerunkowi osoby pewnej i zdecydowanej, w rzeczywistości ma skłonność do wahania i odczuwania wątpliwości. Ponadto często jest skąpa, przesadnie oszczędna i wykazuje skłonność do zbieractwa – nie potrafi pozbywać się starych, niepotrzebnych rzeczy. W jej otoczeniu panuje jednak ład i porządek. Jest pedantyczna i w obsesyjny sposób dba o utrzymywanie czystości wokół siebie.
Zaburzenie to daje o sobie znać również w sferze kontaktów międzyludzkich. Człowiek o tym typie osobowości jest zdystansowany i nie przejawia spontaniczności wobec innych. Nadmierna skłonność do sprawowania kontroli sprawia, że ma bardzo wygórowane wymagania, ocenia innych ludzi w niezwykle surowy sposób i nie wykazuje akceptacji dla inności. Brakuje mu spontaniczności oraz umiejętności adekwatnego reagowania na uczucia otaczających go osób. Sprawia wrażenie niezwykle chłodnej, ponieważ nie jest skłonny do wyrażania emocji. W dodatku jego przywiązanie do sumiennego wykonywania obowiązków powoduje, iż nie dąży do rozwijania swoich więzi z innymi oraz odczuwania przyjemności. Wielu osobom może się wydać nudny, pozbawiony energii i nieustannie przygnębiony.
Osobowość anankastyczna może być leczona za pomocą terapii poznawczo-behawioralnej, interpersonalnej lub psychodynamicznej. Czasami przydatne okazuje się również połączenie jej ze stosowaniem środków farmakologicznych.
