Chociaż większość ludzi funkcjonuje w Polsce podobnym systemie pracy (8-16, 9-17), co sprawia, że niejako narzucony nam jest pewien styl funkcjonowania/codziennej monotonii, to pozostaje faktem, że z natury ludzie zawsze różnili się pod względem preferowanych pór zasypiania, budzenia się i wykonywania swoich zadań. Nietrudno zauważyć, że normalny dzień freelancera lub osoby zajmującej stanowiska pozwalające na większą swobodę w decydowaniu o swoim harmonogramie i dzień osoby zatrudnionej na umowie o 8-godzinnym czasie pracy różni się znacznie.
Widać to wyraźnie podczas dni wolnych od pracy…
Ale jest także widoczne w codziennym zachowaniu, bo mimo że rankiem trzeba wstać, część z nas „uruchamia się” np. wieczorami – wówczas rozwija swoje zainteresowania, spotyka się ze znajomymi. Każdy z nas zna osoby, które do 3 rano potrafią nie spać, zajmując się rzeczami, które inne osoby wolą robić w ciągu dnia. Ci, którzy wstają z pierwszym brzaskiem, dziwią się, jak nocne marki mogą spać do południa.
Ta kwestia interesuje badaczy od stosunkowo niedawna, bo od początków XX wieku. Wtedy powstały terminy „wieczorny”, „poranny”, „typ okołodobowy” opisujące preferencje dotyczące funkcjonowania.
Typ wieczorny i poranny
Typ poranny to taki, który kładzie się spać wczesnym wieczorem i równie wcześnie wstaje – w ciągu dnia jest najsilniej pobudzony, w związku z tym pracuje najwydajniej fizycznie i umysłowo. Wieczorami może być jednak rozproszony lub zmęczony, zwłaszcza że za dnia intensywnie pracował. Typ wieczorny natomiast kładzie się o wiele później od porannego i preferuje rozpoczynać swój dzień zdecydowanie później. Dzięki temu godziny największej wydajności jego umysłu i ciała przypadają na koniec dnia lub godziny nocne.
Oczywiście wśród tych typów (do których należy około 30-40% dorosłych ludzi) dla części ten wczesny poranek to może być 4 rano, a dla innych siódma, tak jak późny wieczór może oznaczać północ lub kilka godzin przed świtem. Większość ludzkości reprezentuje jednak typ pośredni (między 60 a 70%). Jak łatwo się domyślić po nazwie, te osoby nie przejawiają skrajnych upodobań, jeżeli chodzi o pory snu lub pracy. Pytanie brzmi: co sprawia, że ludzie różnią się pod względem tych preferencji?
Zegar biologiczny – co to właściwie jest?
Badacze w większości uważają, że ten tzw. chronotyp zależny jest od tego, jak działa nasz zegar biologiczny, ale czym on jest? Mianem zegara biologicznego nazwano struktury neuronalne, które odmierzają czas i rytm działania naszego organizmu i dostosowują nasze funkcje życiowe do zmian w środowisku (przemian dnia i nocy, pór roku, okresów w życiu).
Funkcje życiowe działają według rytmu okołodobowego – to oznacza, że niektóre procesy życiowe zmieniają swoją intensywność w zależności od pory dnia. Do pewnego momentu wartość lub intensywność procesów rośnie, aż osiągnie swoje maksimum, a następnie spada. Po osiągnięciu wartości minimalnej znów wzrasta – cały cykl się powtarza. W przypadku rytmu okołodobowego czas, w którym przebiega jeden pełny cykl to około 24 godzin.
Czym się od siebie różnimy?
Z badań wynika, że chronotyp zależy od pracy naszego zegara biologicznego. U typów porannych np. cykl trwa krócej niż standardowo, a u typów wieczornych okres ten się wydłuża. Różni się także stężenie melatoniny wytwarzanej przez organizm o określonych porach – u typów porannych osiąga najwyższe stężenie i spada o trzy godziny wcześniej niż u typów wieczornych. Różni się też ilość wytwarzanego o określonych porach kortyzolu, który aktywizuje człowieka i sprawia, że ma on lepsze samopoczucie o określonej porze dnia.
Jeżeli dziwicie się czasami, że zasypianie zajmuje wam krócej lub dłużej niż innym, to warto wiedzieć, że u tych dwóch chronotypów czas zasypiania również z reguły się różni. Poranne typy najczęściej zasypiają szybciej niż wieczorne, a nawet wyżej oceniają jakoś swojego snu. Typy wieczorne także zdecydowanie częściej niż poranne mają niestabilne pory snu.
Od czego zależy, jak i kiedy wolimy spać i działać?
Chociaż wielu wierzy, że bardzo duży wpływ na tę kwestię mają geny, podkreśla się także działanie czynników środowiskowych i społecznych. Badania wykazały, że np. w Europie centralnej, wschodniej i północnej częściej występuje typ północny. Bardziej „wieczorni” są mieszkańcy krajów o klimacie subtropikalnym. Niektórzy badacze stwierdzili także, że osoby urodzone w okresie jesienno-zimowym są częściej typami porannymi, a te z lata i wiosny, to typy wieczorne. Wpływ mają też normy kulturowe i tradycja grup społecznych, w których się wychowywaliśmy. Można też zmieniać rytm okołodobowy, np. poprzez regularną pracę w określonych godzinach. Typy poranne zwykle cechuje większa regularność stylu życia.
Badacze określili także w toku badań, że więcej kobiet niż mężczyzn reprezentuje typ poranny – chociaż w przypadku tych badań różnica była niewielka. W zależności od okresu dojrzewania skłonność do „poranności” może również się zmieniać.
Chronotyp a nasza psychika
Jeżeli określimy nasz chronotyp, łatwiej będzie nam tak zaplanować swój dzień, żeby poprawić nasze samopoczucie. Niektórzy psychologowie twierdzą, że jeżeli ważne działania będziemy wykonywać w określonych porach (zgodnie z naszym rytmem dobowym), możemy odnosić większe sukcesy, np. w treningu, nauce.
Świadomość tego, jaki typ reprezentujemy, może sprawić, że w pewnym stopniu usprawnimy nasze codzienne funkcjonowanie i sprawimy, że będzie ono dla nas znacznie przyjemniejsze.
