Rozwód zawsze stanowi trudne doświadczenie w życiu rodziny. Cierpią nie tylko byli małżonkowie, ale również ich ewentualne dzieci. Starania rodziców mogą w dużym stopniu ułatwić ten trudny czas, jednak wielu z nich doświadcza takiego zranienia, że nastawia potomstwo przeciwko drugiemu opiekunowi. W ten sposób rodzice nieświadomie wywołują u swoich dzieci Syndrom Gardnera, czyli zespół rodzicielskiego wyobcowania.
Rozwód rodziców jest niezwykle traumatycznym przeżyciem, zwłaszcza, jeśli dziecko zostaje uwikłane w konflikt rozstającego się małżeństwa. Syndrom PAS (ang. Parental Alienation Syndrome), czyli tzw. zespół alienacji rodzicielskiej, po raz pierwszy został opisany przez amerykańskiego psychiatrę sądowego dr Richarda Gartnera, który zajmował się badaniem kwestii dotyczących znaczenia dziecka w konflikcie okołorozwodowym. Wielu opiekunów nie zdaje sobie sprawy z tego, że przelewając swoje frustracje na dziecko, złorzecząc na byłego partnera oraz zmuszając potomstwo do zajmowania stron w kłótniach, nieświadomie nim manipuluje, wywiera presję, a nawet może prowadzić do późniejszych problemów psychologicznych, takich jak nerwica, depresja, negatywna samoocena, trudności w nawiązywaniu relacji, stany lękowe czy fobie.
Zespół alienacji rodzicielskiej określa różne zaburzenia zaburzenie występujące u dziecka, które w trakcie rozwodu rodziców jest czynnie angażowane w potępianie i krytykowanie jednego z nich (zazwyczaj tego, z którym już nie mieszka). Tego rodzaju krytyka jest podyktowana silnymi emocjami, przez co często bywa nieuzasadniona i przesadzona – zarzuty zwykle są nieprawdziwe lub znacznie wyolbrzymione. Dziecko poddawane jest bezkompromisowym technikom manipulacyjnym, takim jak szantaż emocjonalny i indoktrynacja, co nie pozostaje bez wpływu na jego konstrukcję psychiczną.
PAS charakteryzuje się tym, że jeden rodzic aktywnie oczernia drugiego (tzw. drugoplanowego, najczęściej ojca), w słaby i lekkomyślny sposób uzasadniając te oskarżenia. Dziecko nabiera jednoznacznie negatywnego stosunku do opiekuna, z którym już nie mieszka i powtarza zasłyszane sądy jako swoje własne (takie zachowanie określamy mianem zjawiska „niezależnego myślenia” lub „pożyczonych scenariuszy”). Dziecko nie ma poczucia winy względem odrzuconego rodzica. Często rozszerza niechęć do niego na jego część rodziny (np. dziadków, ciocie i wujków) oraz znajomych.
Syndrom rodzicielskiego wyobcowania prowadzi do trwałych zmian w obrębie psychiki i zachowania młodego człowieka, a w dodatku powoduje destrukcję więzi uczuciowych z odrzucanym rodzicem. U dzieci z rozpoznaniem zespołu alienacji rodzicielskiej można zaobserwować niepokój, wybuchy gniewu oraz napady agresji lub zachowania autodestrukcyjne. Charakterystyczne jest to, że takie dzieci są nadpobudliwe oraz zalęknione. Czasami popadają w depresję oraz wykazują tendencje samobójcze. W dorosłym życiu mają skłonności do uzależnień. Trudne doświadczenia emocjonalne zaburzają rozwój ich indywidualności, a także powodują problemy z tożsamością, które towarzyszą im przez całe życie. Do następstw PAS należą również trudności w budowaniu bliskich relacji z innymi, dewiacje seksualne, skłonność do zapadania na zaburzenia osobowości oraz choroby psychiczne.
Psychologowie oraz psychiatrzy wyróżniają trzy stopnie PAS: łagodny, umiarkowany i poważny. Ten pierwszy oznacza, że dziecko spotyka się z „drugoplanowym” rodzicem, a jedynym obserwowanym objawem są sporadycznie zgłaszane pretensje oraz zarzuty pod jego adresem. Przy drugim stopniu dziecko nie ma ochoty na spotkania z opiekunem, okazuje mu brak szacunku i krytykuje go w sposób ciągły. Trzecie, najpoważniejsze stadium charakteryzuje się tym, że potomek manifestuje wrogość i nienawiść w stosunku do drugiego rodzica, a czasem nawet posuwa się do agresji fizycznej wobec niego.
Po czym poznać, że dziecko cierpi na syndrom wyobcowania rodzicielskiego? Warto zwrócić uwagę na następujące symptomy:
– dziecko jest przyporządkowane do alienującego rodzica (tego, który sądownie uzyskał prawo do opieki) i pod jego wpływem oczernia rodzica odtrąconego;
– powody oskarżenia są często błahe, wymyślone lub wręcz absurdalne;
– złość na odrzucanego rodzica jest bezdyskusyjna, pozbawiona uzasadnienia;
– dziecko twierdzi, że samo podjęło decyzję o odrzuceniu drugiego rodzica;
– dziecko odruchowo wspiera rodzica, z którym na stałe mieszka;
– dziecko nie ma poczucia winy, lekceważąc uczucia odrzuconego rodzica;
– stwierdzenia dziecka odzwierciedlają język i styl myślenia oskarżającego rodzica;
– złość rozszerzana jest stopniowo na dalszą rodzinę oraz osoby związane ze znienawidzonym rodzicem.
Warto podkreślić, że nastawianie dziecka przeciwko drugiemu rodzicowi stanowi formę wykorzystania psychicznego. W przypadku łagodnych form PAS stosuje się rozmowy z terapeutą, który stara się zmienić postępowanie „pierwszoplanowego” opiekuna, a nieprzestrzeganie ustalonych zasad kontaktów może skończyć się zmianą decyzji sądu. Zaś kiedy niechęć dziecka do drugiego rodzica jest bardzo nasilona, zaleca się umieszczenie go w domu drugoplanowego opiekuna.
